TANIEC MOTYLA i INNE ESEJE

Wybór - Endre Bojtar.

* * * * * * *

Endre Illes (ur. 1902) - świetny nowelista, ceniony dramaturg, tłumacz Maupassanta, Stendhala, Camusa, krytyk o wyjątkowym autorytecie - najpełniej wypowiedział się w gatunku zwanym umownie portretem literackim. W realizacji Illesa tradycyjny portret jest jednak czymś więcej: to zarazem esej i wspomnienie, uczona rozprawa i nowela, swobodna gawęda i wnikliwe studium psychologiczne. Sprzymierzyły się tutaj wszystkie talenty i umiejętności Endre Illesa; bohaterami jego tekstów są pisarze i ich dzieła, życie prywatne sławnych ludzi i życie umysłowe Węgier na przestrzeni kilku dziesiątków lat, historia i kawiarnia literacka, obyczaje domów wydawniczych i budapeszteńskich redakcji, wreszcie on sam - Endre Illes, namiętny czytelnik, edytor, pisarz, o którym tak pisał Laszlo Nemeth: "Jego najbardziej specyficzny świat to nie rzeczywistość, lecz literatura, na którą patrzy jak na bardziej skondensowane życie".

Illes wypowiada sądy surowe. Nie pomniejszając rangi portretowanych pisarzy, ostro oświetla ich słabości. Potrafi być cięty, złośliwy, ironiczny i okrutny. Nie robi wyciągów z encyklopedii, nie odkurza szacownych zabytków literatury węgierskiej czy światowej; interesują go ludzie z ich dramatycznymi
losami. Wielu z nich znał osobiście, dość wspomnieć M. Babitsa, D. Kosztolanyiego, F. Karinthyego, T. Deryego, z wieloma się przyjaźnił, niejednego podziwiał i kochał, co jednak w żadnej mierze nie krępuje jego pióra. Jako memuarysta daje świadectwo prawdzie. Jako
nowelista szanuje słowo i opowiada zwięźle. Jako dramaturg ma bezbłędne wyczucie konstrukcji. Jako krytyk nie stosuje taryfy ulgowej. Jeśli ktoś może nas przygotować do spotkania z wieloma węgierskimi pisarzami - a taka potrzeba istnieje - nikt nie uczyniłby tego lepiej niż Endre Illes.
Feliks Netz

[WL, 1983]